Dobór zawodowy

 

Czym jest dobór zawodowy?

Dobór zawodowy jest jednym z elementów optymalizacji warunków pracy. Polega on na wyborze najlepszego, z punktu widzenia cech i predyspozycji, człowieka do wykonywania określonego zawodu.

Rzetelny dobór zawodowy musi opierać się, z jednej strony, na aktualnych informacjach o wymaganiach, jakie stawiają poszczególne zawody, z drugiej zaś strony na metodach i narzędziach umożliwiających pomiar i ocenę poziomu cech i sprawności człowieka, niezbędnych do poprawnego i bezpiecznego wykonywania określonych prac i zawodów.

 

Dobór zawodowy do zawodów trudnych i niebezpiecznych

Rola doboru zawodowego jest wyjątkowa w przypadku zawodów trudnych i niebezpiecznych. Do tej kategorii praczalicza się zawody i stanowiska wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej, w przypadku których praca wiąże się z zagrożeniem życia i/lub zdrowia osoby wykonującej ją i/lub z zagrożeniem dla innych ludzi (Łuczak, 1998).

Zagrożenie dla życia lub zdrowia wynikać może z następujących czynników:

  • charakteru wykonywanych czynności (np. praca tresera dzikich zwierząt, policjanta),
  • obecności w środowisku pracy zagrożeń fizycznych, takich jak np.
      • żywioły (strażak, ratownik górski, górnik, nurek,),
      • materiały wybuchowe (saper),
      • prąd elektryczny (monter pogotowia energetycznego),
      • praca na wysokości (monter konstrukcji metalowych),
  • wysokiego poziomu obciążenia psychicznego np. w pracach monotonnych o znacznym stopniu ryzyka i odpowiedzialności (elektroenergetyk nastawni)
  • konieczności obsługi urządzeń wymagających szczególnych predyspozycji psychofizycznych (np. kierowca, pilot).

Znaczenie doboru zawodowego do zawodów trudnych i niebezpiecznych ilustrują statystyki dotyczące liczby osób pracujących w warunkach zagrożenia związanego z uciążliwością pracy oraz liczby poszkodowanych w ciężkich i śmiertelnych wypadach przy pracy. W Pracowni Psychologii Pracy CIOP przygotowany został wykaz cech i sprawności niezbędnych i przydatnych w doborze osób do zawodów trudnych i niebezpiecznych (Łuczak, 1998).

 

Badania psychodiagnostyczne w doborze zawodowym

W procesie doboru zawodowego, prowadzonego pod kątem określania predyspozycji psychofizycznych człowieka, wykorzystuje się wyniki badań psychodiagnostycznych. Ich celem jest poznanie człowieka pod kątem jego sprawności psychomotorycznej, zdolności, zainteresowań, wiedzy i umiejętności oraz cech osobowościowych i temperamentalnych.

Badania te przeprowadzane są przez doświadczonych psychologów, przy pomocy odpowiednio dobranych testów psychologicznych, które powinny spełniać wymagania psychometryczne (tzn. powinny być trafne, rzetelne, wystandaryzowane i znormalizowane).

Procedury przyjęte w poszczególnych pracowniach psychodiagnostycznych opierają się na rzetelnej wiedzy i długoletniej praktyce zawodowej zatrudnionych tam specjalistów. Często jednak odczuwany jest brak standardów badawczych bazujących na aktualnych charakterystykach zawodowych oraz brak jest narzędzi badawczych spełniających podstawowe wymagania psychometryczne i posiadających aktualne normy, co zmniejsza znacznie możliwości poszczególnych pracowni w zakresie liczby obsłużonych osób zgłaszających się po poradę a także utrudnia dokonanie rzetelnej diagnozy psychologicznej.

Od kilku lat dostępne są na rynku polskim testy psychologiczne w nowej formie: w wersji komputerowej. Zaletą tej formy jest możliwość sprawniejszego prowadzenia badań, automatyczne opracowywanie wyników i norm oraz ciągła (tzn. w miarę uzyskiwania nowych wyników badań) aktualizacja norm. Wymienione cechy testów zwiększają możliwości pracowni psychodiagnostycznych w zakresie liczby prowadzonych badań i objęcia nimi wszystkich grup zawodowych, które tego wymagają. Wpływają również na rzetelność diagnozy psychologicznej, co ma szczególne znaczenie w przypadku orzecznictwa o przydatności do wykonywania prac trudnych i niebezpiecznych.

 

Działalność Pracowni w dziedzinie doboru zawodowego

W Pracowni Psychologii Pracy CIOP od kilkunastu lat prowadzone są prace walidacyjne nad narzędziami psychodiagnostycznymi służącymi doborowi do prac trudnych i niebezpiecznych. Zapoczątkowane je w naszym Instytucie w latach osiemdziesiątych (Franaszczuk i in. 1989). Efektem tych prac było przygotowanie zestawu składającego się z 11 testów psychologicznych, przydatnych w procesie selekcji osób do wykonywania zawodów należących do tej grupy. Opracowanie to dotyczyło testów w wersji “papier-ołówek”.

W 1998 roku zakończono realizację projektu SPR-1 nr IV.20.3 (04.10.30) pn.: “Dobór i adaptacja zestawu technik psychodiagnostycznych, nawiązujących do wzoru U.E., dla doboru pracowników do prac trudnych i niebezpiecznych, jako podstawa tworzenia wzorcowych pracowni psychodiagnostycznych”. W tym przypadku prace walidacyjne dotyczyły narzędzi psychodiagnostycznych nowej generacji: testów psychologicznych w wersji komputerowej. Wynikiem prac w tym zakresie była charakterystyka psychometryczna czterech następujących testów psychologicznych: Czas reakcji z wyborem, Tablice liczbowe, Skala Jawnego Niepokoju i Kwestionariusz Typów Rannych-Wieczornych, która pozwoliła na ocenę trzech pierwszych spośród wymienionych testów jako przydatnych w doborze osób do zawodów trudnych i niebezpiecznych. Testy te pozwalają na ocenę poziomu spostrzegawczości, podzielności i koncentracji uwagi, refleksu oraz lęku traktowanego jako w miarę trwała dyspozycja człowieka. Przygotowany został podręcznik do opracowanych testów (Łuczak i Sobolewski, 2000).

Z kolei, w 2001 roku zakończony został kolejny projekt badawczy SPR-2 nr 0.10.28 pn.:  „Walidacja testów psychologicznych dla potrzeb poradnictwa i doboru zawodowego do prac trudnych i niebezpiecznych”. Efektem prac prowadzonych w tym zakresie jest opracowanie psychometryczne kolejnych czterech komputerowych testów psychologicznych, mierzących inne, niż wymienione już cechy i sprawności człowieka, niezbędne do bezpiecznego wykonywania zawodów trudnych i niebezpiecznych. Są to następujące testy: test inteligencji – SPM, test uwagi – SIGNAL, test pamięci GORSI oraz test koordynacji wzrokowo-ruchowej – 2 HAND. Wymienione testy pochodzą z Wiedeńskiego Systemu Testów będącego zbiorem testów psychologicznych, stosowanym w świecie jako narzędzie psychodiagnostyczne w dziedzinie poradnictwa i doboru zawodowego. Przygotowywany jest podręcznik do ww. testów.

Aktualnie realizowany projekt badawczy ma na celu przygotowane do stosowania kolejnych testów pochodzących z Wiedeńskiego Systemu Testów  które pozwolą na określenie poziomu takich cech i sprawności człowieka, jak wydajność pracy (test ALS) oraz ciągłość uwagi (test Ciągłości uwagi). Cechy te stanowią jednak tylko część spośród właściwości psychofizycznych, które są niezbędne do bezpiecznego wykonywania prac trudnych i niebezpiecznych.

W ramach działalności związanej z doborem zawodowym, w Pracowni Psychologii Pracy CIOP prowadzone są badania psychologiczne kierowców oraz osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, badania operatorów sprzętu budowlanego, kierowców wózków spalinowych i akumulatorowych oraz badania powypadkowe.

 

Bibliografia

Łuczak, A. (1998). Wymagania psychologiczne w doborze osób do zawodów trudnych i niebezpiecznych. Warszawa: CIOP.

Łuczak, A., Sobolewski, A. (2000). Charakterystyka psychometryczna testów psychologicznych – Czas reakcji z wyborem, Tablice liczbowe, Skala jawnego niepokoju. Warszawa: CIOP.

 

Opracowała: Anna Łuczak

Zobacz także: Ofertę badań kierowców i kandydatów na kierowców