Misją Instytutu jest dzialalność naukowo-badawcza prowadząca do nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych użytecznych w kształtowaniu warunków pracy zgodnych z zasadami bezpieczeństwa pracy i ergonomii oraz ustalanie podstaw naukowych do właściwego ukierunkowywania polityki społeczno-ekonomicznej państwa w tym zakresie.
Promieniowanie optyczne - wprowadzenie |
Źródła promieniowania optycznego |
Skutki biologiczne oddziaływania na organizm ludzki |
Kryteria oceny zagrożenia promieniowaniem optycznym |
Przykłady narażonych grup zawodowych |
Słoneczne promieniowanie UV |
Ocena ryzyka zawodowego związanego ze sztucznym promieniowaniem optycznym |
Wytyczne metody badania olśnienia przykrego na stanowiskach pracy |
Poradnik: Sztuczne promieniowanie optyczne - zasady oceny ryzyka zawodowego |
Przepisy prawne |
Książki |
Artykuły |
Materiały informacyjne odnośnie oceny ryzyka zawodowego związanego ze sztucznym promieniowaniem optycznym
Agnieszka Wolska
Przy ocenie ryzyka zawodowego związanego ze sztucznym promieniowaniem optycznym obowiązują ogólne zasady oceny ryzyka zawodowego przedstawione w normie PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy -- Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego [1]. Wobec czego ocena ryzyka obejmować powinna wszystkie czynniki występujące na stanowiskach pracy zarówno fizyczne, psychospołeczne jak i organizacyjne. Dotychczas zasadniczym było określenie wyłącznie poziomu ekspozycji narażonych części ciała i porównywanie go z wartościami MDE oraz sprawdzenie czy zastosowane środki ochrony indywidualnej zapewniają odpowiednią krotność tłumienia promieniowania.
Rozporządzenie MPiPS w sprawie bhp przy pracach związanych z ekspozycją na promieniowane optyczne [2] określa dziesięć aspektów, które powinny być uwzględnione przy ocenie ryzyka zawodowego związanego z promieniowaniem optycznym. Komentarz dotyczący poszczególnych punktów odnośnie aspektów uwzględnianych przy ocenie ryzyka przedstawiono w tabeli 1. Konieczność uwzględniania wielu czynników podczas oceny ryzyka powoduje, że metoda oceny rzyka staje się wieloczynnikową.
Tabela 1. Aspekty uwzględniane przy ocenie ryzyka
Pkt. | Treść zgodnie z §4.1 omawianego rozporządzenia [2]) |
Komentarz |
1 |
Czynniki mające wpływ na skutki oddziaływania promieniowania optycznego na organizm człowieka, określone w załączniku do rozporządzenia dla promieniowania nielaserowego |
Do czynników tych zalicza się: długość fali, poziom promieniowania, rodzaj eksponowanej tkanki (oczy skóra), rozmiar obrazu na siatkówce oka (dla promieniowania z zakresu VIS i IRA przy ocenie zagrożenia oczu), czas ekspozycji (jednorazowej, całkowitej, czas trwania pojedynczego impulsu - w przypadku urządzeń laserowych pracujących w trybie impulsowym). |
2 |
Wartości MDE, w tym również wartości MDE odrębnie dla kobiet w ciąży określone w przepisach w sprawie prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, oraz ograniczeń przy zatrudnianiu młodocianych wynikających z przepisów w sprawie prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac; |
|
3 |
Skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, w tym należących do grup szczególnego ryzyka |
Do grup szczególnego ryzyka zalicza się oprócz wcześniej wymienionych : kobiet w ciąży i młodocianych):
Uwagi:
|
4 |
Możliwe skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, wynikające ze współwystępowania w środowisku pracy promieniowania optycznego i fotouczulających substancji chemicznych |
Nadwrażliwość mogą spowodować również niektóre substancje chemiczne występujące w środowisku pracy wykazujące się tzw. działaniem fototoksycznym. Należą do nich niektóre farby drukarskie, środki do impregnacji drewna, smoły, asfalty, barwniki. Występowanie takich substancji przy jednoczesnej ekspozycji na promieniowanie UV może spowodować reakcje fototoksyczne lub fotoalergiczne. |
5 |
Pośrednie skutki mające wpływ na bezpieczeństwo pracowników, w szczególności zagrożenia związane z możliwością wywołania olśnienia, pożaru lub wybuchu |
|
6 |
Istnienie urządzeń ochronnych i innego wyposażenia zabezpieczającego przed nadmiernym poziomem ekspozycji |
|
7 |
Wiedza medyczna w dostępnych publikacjach oraz informacje uzyskane w wyniku profilaktycznych badań lekarskich pracowników |
Uwaga: Jeśli na określonym stanowisku stwierdza się, że jest ryzyko małe ze względu na promieniowanie optyczne, a u pracownika lekarz stwierdził skutki szkodliwe mogące być wynikiem oddziaływania promieniowania optycznego, to należy ponownie przeprowadzić ocenę ryzyka ze względu na poziom ekspozycji na to promieniowanie. |
8 |
Przypadki ekspozycji na promieniowanie optyczne emitowane przez więcej niż jedno źródło promieniowania lub ekspozycji na promieniowanie optyczne o szerokim zakresie długości fal |
W przypadku promieniowania pochodzącego od kilku różnych źródeł promieniowania optycznego występujących na stanowisku pracy lub jednego źródła o szerokim zakresie widmowym promieniowania optycznego, dokonuje się oceny różnych zagrożeń dla zdrowia i wynikających stąd cząstkowych ocen ryzyka. Jako sumaryczną ocenę ryzyka przyjmuje się najwyższy stopień ryzyka wynikający z ocen cząstkowych dla poszczególnych zagrożeń. |
9 |
Klasyfikacja laserów podana w Polskiej Normie PN-EN 60825-1, a także każdej podobnej klasyfikacji źródeł promieniowania, mogących spowodować zagrożenia porównywalne z laserem klasy 3B lub 4; |
|
10 |
Informacje dostarczane przez producentów źródeł promieniowania i związanego z nimi wyposażenia, wykonywanych zgodnie z normami zharmonizowanymi i spełniających zasadnicze wymagania w rozumieniu przepisów o systemie oceny zgodności |
Pracodawca powinien żądać od producenta danego źródła promieniowania optycznego lub urządzenia emitującego to promieniowanie odpowiednich informacji dotyczących parametrów promieniowania. Na podstawie wyników pomiarów emitowanych poziomów promieniowania (dotyczy to zarówno lamp i systemów lampowych, jak i emisji maszyn) można szacować poziom ekspozycji i związane z nim ryzyko bez konieczności wykonywania pomiarów. |
Aby przeprowadzić wieloczynnikową analizę ryzyka zawodowego związanego ze sztucznym promieniowaniem optycznym należy zebrać szereg informacji. Do podstawowych sposobów pozyskiwania tych informacji należą:
Przed przystąpieniem do oceny ryzyka należy zidentyfikować źródła promieniowania i osoby narażone. Przede wszystkim należy zidentyfikować te źródła promieniowania optycznego, które mogą powodować zagrożenie promieniowaniem optycznym. Jeśli nie ma pewności, czy dane źródło może stanowić o szkodliwości, wówczas wskazane jest zwrócenie się o pomoc do odpowiednich jednostek. Następnie należy określić przy jakim cyklu życia źródła może występować ekspozycja pracowników i określić na których stanowiskach może występować narażenie.
Cykl życia źródła:
|
Dla wszystkich źródeł, które zidentyfikowano jako stanowiące potencjalne zagrożenie, należy określić scenariusze narażenia. Oznacza to wytypowanie stanowisk pracy, na których pracownicy są narażeni na promieniowanie optyczne na każdym etapie życia źródła. W tym momencie należy rozważyć, czy występują szczególne warunki narażenia na źródła, które w normalnych warunkach ich eksploatacji nie stanowią zagrożenia. Przykładowo, jeśli oprawa oświetleniowa z wysokoprężną lampą metalohalogenkową umieszczona jest na suficie w określonej przez projektanta oświetlenia odległości, to można przyjąć, że promieniowanie optyczne przez nią emitowane nie będzie stanowiło zagrożenia dla zdrowia pracownika. Jeśli jednak oprawa te umieszczona by była nisko nad głową pracownika (np. jako oświetlenie zlokalizowane), to należałoby ten przypadek rozważyć przy ocenie ryzyka i sprawdzić, czy nie występuje zagrożenie dla zdrowia.
Dla wszystkich przypadków, kiedy występuje podejrzenie, że dane źródło może stanowić o szkodliwości dla zdrowia dokonuje się oceny ryzyka ze względu na poziom ekspozycji.
W zależności od składu widmowego promieniowania emitowanego przez dane źródło (dotyczy tylko źródeł promieniowania nielaserowego) ocenia się następujące potencjalne zagrożenia dla zdrowia:
Aby ocenić ryzyko zawodowe należy wyznaczyć:
W zależności od krotności MDE określa się ryzyko zawodowe ze względu na poziom ekspozycji oraz częstotliwość wykonywania pomiarów, zgodnie z rozporządzeniem MZ w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych w środowisku pracy [6].
Proponowane kryterium oceny ryzyka ze względu na poziom ekspozycji na nielaserowe promieniowanie optyczne oraz na promieniowanie laserowe, jest zgodne z kryteriami określającymi częstotliwość wykonywania badań tych dwóch rodzajów promieniowania optycznego, przyjętymi w rozporządzeniem MZ w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych w środowisku pracy [6].
W przypadku promieniowania nielaserowego proponuje się przyjąć następujące kryteria oceny ryzyka [7, 8]:
W przypadku promieniowania laserowego proponuje się przyjąć następujące kryteria oceny ryzyka:
Różnice w kryterium dla ryzyka średniego i małego wynikają z różnic w szacowanej niepewności pomiaru, która jest mniejsza dla promieniowania laserowego.
Przykład oceny ryzyka ze względu na poziom ekspozycji na stanowisku kontroli wizualnej, gdzie pracownik eksponowany był na promieniowanie lampy ksenonowej przedstawiono w tabeli 1. Można zauważyć, że rozpatrywano 3 rodzaje zagrożenia dla zdrowia: zagrożenie fotochemiczne siatkówki oczu światłem niebieskim (300- 700 nm), zagrożenie fotochemiczne promieniowaniem UV (aktyniczne) rogówki i spojówki oka oraz skóry a także zagrożenie soczewki oczu promieniowaniem UVA. Wyniki oceny wskazały na ryzyko duże związane z zagrożeniem fotochemicznym skóry rąk. Aby ograniczyć ryzyko do małego należy wyposażyć pracownika w odpowiednie rękawice ochronne.
Tabela 1: Ocena ryzyka ze względu na poziom ekspozycji na stanowisku kontroli wizualnej
Rodzaj promieniowania | Ocena zagrożenia fotochemicznego | Odległość od źródła promieniowania [m] | Wielkość kątowa źródła promieniowania α [mrad] | Całkowity czas ekspozycji tc [s] | Poziom ekspozycji | MDE | k |
Widzialne (300 ÷ 700 nm) |
siatkówki oka | 0,57 | 135 | 4 800 | LB = 0,0696 W/(m2sr) | 208 | 0,0003 |
UV (180 ÷ 400nm) |
rogówki i spojówki oka | 0,57 | - | Hs = 13,36 J/m2 | 30 J/m2 | 0,45 | |
Skóry twarzy | 0,57 | - | Hs =15,4 J/m2 | 0,51 | |||
Skóry rąk | 0,22 | - | Hs = 41,76 J/m2 | 1,39 | |||
UVA (315 ÷ 400 nm) |
Soczewki | 0,57 | - | HUVA = 3,07 J/m2 | 10 000 J/m2 | 0,0003 |
Zgodnie z rozporządzeniem MPiPS w sprawie bhp przy pracach związanych z ekspozycją na promieniowane optyczne [2] do grup szczególnego ryzyka zalicza się pracowników, którzy:
Dla grupy 1) odrębne rozporządzenia [3, 4] określają szczegółowe zapisy odnośnie dopuszczalnego narażenia. W przypadku kobiet w ciąży przy ekspozycji na nadfiolet stosuje się zmniejszone czterokrotnie wartości MDE przyjęte w rozporządzeniu [5]. Natomiast w przypadku młodocianych zabroniona jest praca w narażeniu na nadfiolet zwłaszcza emitowany przez technologiczne urządzenia przemysłowe, w tym w szczególności przy spawaniu, cięciu i napawaniu metali oraz prace w warunkach narażenia na promieniowanie podczerwone, w tym w szczególności przy piecach hutniczych i grzewczych oraz spiekaniu, odlewaniu, walcowaniu i kuciu metali.
W przypadku grupy 2) brak jest jakichkolwiek dodatkowych zapisów prawnych, które by szczegółowo regulowały wykaz chorób, które powodują nadwrażliwość na promieniowanie optyczne czy też specjalne traktowanie osób biorących leki fotouczulające. Nadwrażliwość ta odnosi się w szczególności do ekspozycji na promieniowanie nadfioletowe i częściowo na promieniowanie widzialne. W grupie schorzeń, które powodują nadwrażliwość na światło występują przede wszystkim fotodermatozy, które są chorobami związanymi z nadwrażliwością na promieniowanie UV.
Proponowane kryteria oceny ryzyka zawodowego uwzględniające skutki zdrowotne dla grup szczególnego ryzyka przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2
Kryteria oceny ryzyka zawodowego uwzględniająca grupy szczególnego ryzyka [9]
Rodzaj grupy szczególnego ryzyka |
Ryzyko | |||
Ekspozycja na UV | Ekspozycja na VIS | Ekspozycja na IR | Ekspozycja na promieniowanie laserowe |
|
Kobiety w ciąży | Duże jeśli k > 0,25 |
Stopień ryzyka wynikający z krotności MDE (rozdz. pkt.3.1) | Stopień ryzyka wynikający z krotności MDE (pkt. 3.1) | Stopień ryzyka wynikający z krotności MDE (pkt.3.1) |
średnie jeśli 0,125 < k ≤ 0,25 | ||||
Małe jeśli k ≤ 0,125 |
||||
Młodociani | Duże (zabronione zatrudnianie) | Duże | Duże (zabronione zatrudnianie) | Duże (zabronione zatrudnianie) |
Osoby ze schorzeniami powodującym nadwrażliwość na światło lub stosujące środki fotouczulające (leki, kosmetyki) | Duże | Stopień ryzyka wynikający z krotności MDE (pkt.3.1) | Stopień ryzyka wynikający z krotności MDE (pkt. 3.1) | Stopień ryzyka wynikający z krotności MDE (pkt.3.1), a w przypadku promieniowania laserowego z zakresu nadfioletu – ryzyko duże |
Przy dokonywaniu oceny ryzyka związanej z tym czynnikiem istotne jest uzyskanie informacji o zatrudnionych pracownikach na danym stanowisku od pracodawcy oraz przeprowadzenie ankiety pracowniczej, w której będą zagadnienia dotyczące stwierdzenia, czy jakikolwiek pracownik może być zakwalifikowany do grup szczególnego ryzyka.
Przyjmując dane odnośnie poziomu ekspozycji przedstawione w rozdziale 3.1 można dokonać oceny ryzyka dla kobiety w ciąż, która zatrudniona jest na tym stanowisku, co przedstawiono w tabeli 3. Wyniki oceny wskazały na ryzyko duże związane z zagrożeniem fotochemicznym skóry rąk, skóry twarzy i oczu. Aby ograniczyć ryzyko do małego należy wyposażyć pracownicę w odpowiednie rękawice ochronne oraz osłonę oczu i twarzy o współczynniku tłumienia co najmniej 2,1.
Tabela 3: Ocena ryzyka ze względu na poziom ekspozycji na stanowisku kontroli wizualnej, w przypadku gdy zatrudniona jest na nim kobieta w ciąży
Rodzaj promieniowania | Ocena zagrożenia fotochemicznego | Odległość od źródła promieniowania [m] | Wielkość kątowa źródła promieniowania α [mrad] | Całkowity czas ekspozycji tc [s] | Poziom ekspozycji | MDE | k |
Widzialne (300 ÷ 700 nm) |
siatkówki oka | 0,57 | 135 | 4 800 | LB = 0,0696 W/(m2sr) | 208 | 0,0003 |
UV (180 ÷ 400nm) |
rogówki i spojówki oka | 0,57 | - | Hs = 13,36 J/m2 | 7,5 J/m2 | 1,81 | |
Skóry twarzy | 0,57 | - | Hs =15,4 J/m2 | 2,05 | |||
Skóry rąk | 0,22 | - | Hs = 41,76 J/m2 | 1,39 | |||
UVA (315 ÷ 400 nm) |
Soczewki | 0,57 | - | HUVA = 3,07 J/m2 | 2 500 J/m2 | 0,0012 |
W środowisku pracy mogą występować fotouczulające lub fototoksyczne substancje chemiczne, które przy współudziale promieniowania nadfioletowego, zwłaszcza z zakresu UVA mogą wywoływać reakcje fototoksyczne lub fotoalergiczne. Substancje te mogą być wchłaniane do organizmu drogą pokarmową, oddechową lub deponowane na skórze a jednoczesna ekspozycja na promieniowanie UV, zwłaszcza z zakresu UVA może prowadzić do wystąpienia zmian skórnych [9].
Przy wyborze proponowanego kryterium przyjęto, że ryzyko duże wystąpienia reakcji fototoksycznych lub fotouczuleniowych może wystąpić, jeśli dzienna dawka (napromienienie) nielaserowym promieniowaniem UVA lub promieniowaniem laserowym rozproszonym (nie wiązką bezpośrednią!) wynosi co najmniej 2 J/cm2 = 20 000 J/m2 i jednocześnie w środowisku pracy występuje substancja fotouczulająca wykrywalna metodami pomiarowymi [9] Przyjęta wartość dawki odpowiada dawce promieniowania przyjmowanej w badaniach reakcji uczuleniowych, kiedy naświetla się nielaserowym promieniowaniem UVA skórę ze zdeponowaną na niej próbką substancji fotouczulającej.
Ocena ryzyka ze względu na wystąpienie pożaru lub wybuchu przy eksploatacji źródeł promieniowania optycznego może być tylko wykonana na podstawie oceny czy w środowisku wybuchowym lub w strefach zagrożonych pożarem (jak np. w lakierniach, galwanizerniach, zakładach farmaceutycznych, spirytusowych, chemicznych i petrochemicznych) zostały przedsięwzięte odpowiednie środki bezpieczeństwa. Dotyczyć to będzie stosowania źródeł promieniowania w oprawach przeciwwybuchowych, oznaczonych symbolem „Ex”. Jeśli źródła promieniowania nie są w odpowiednio dobranych oprawach przeciwwybuchowych lub niespełnione są inne wymogi bezpieczeństwa przeciwwybuchowego wówczas przyjmujemy, że ryzyko jest duże [9].
Olśnienie jako czynnik zagrożenia w środowisku pracy występuje tylko w przypadku ekspozycji oczu na źródła promieniowania widzialnego o bardzo wysokiej luminancji (w tym lasery). Ekspozycja oczu na bardzo jaskrawe źródło promieniowania może spowodować olśnienie przeszkadzające lub oślepiające i tym samym ograniczona jest lub utracona zdolność spostrzegania na krótki ale zauważalny czas. Może to przyczynić się do wypadku przy pracy. Jako wartość minimalną luminancji, przy której może wystąpić olśnienie przeszkadzające przyjęto 10 000 cd/m2 (przy obserwacji źródeł o luminancji powyżej 10 000 cd/m2 występuje już maksymalne zwężenie średnicy źrenicy do 2-3 mm). Przyjęto, że ryzyko jest średnie przy olśnieniu przeszkadzającym, a duże przy olśnieniu oślepiającym, czyli takim, kiedy na skutek ekspozycji oczu na to promieniowanie przez pewien krótki, ale zauważalny czas utracona jest zdolność spostrzegania.
Ryzyko zawodowe może być ograniczone, gdy wprowadzone są w życie odpowiednie działania organizacyjno-techniczne. Jednak w przypadku, gdy występuje prawdopodobieństwo przekroczeń MDE to brak takich działań lub nieodpowiedni ich zakres może prowadzić do zwiększenia ryzyka zawodowego. Do działań organizacyjnych, które powinny być brane są pod uwagę przy ocenie ryzyka zalicza się przede wszystkim:
Ważne: Po ustaleniu działań ograniczających ryzyko należy te działania jak najszybciej wprowadzić w życie. Jeśli stwierdzono ryzyko duże, to praca może być kontynuowana tylko wtedy jeśli ryzyko jest odpowiednio ograniczone, tak, aby poziomy ekspozycji nie przekraczały wartości MDE. Pracownicy powinni być poformowani o planowanych oraz wprowadzonych środkach ochrony. |
Do oceny ryzyka związanego z promieniowaniem optycznym można stosować Komputerowy System Wspomagania Zarządzaniem Bezpieczeństwem i Higieną Pracy (STER) – moduł: Ryzyko (opracowany w CIOP-PIB), w którym uwzględniane jest przy ocenie ryzyka poziom ekspozycji , środki ochrony indywidualnej oraz grupy szczególnego ryzyka tj. młodociani lub kobiety w ciąży. Inne czynniki, które dodatkowo powinny być brane pod uwagę, nie są jeszcze w tym systemie uwzględniane.
Ostatnio udostępnione tematy
w BHP-Info: