Stanowiska pracy
WARUNKI PRACY KONTROLERÓW RUCHU LOTNICZEGO

 

Psychospołeczne warunki pracy kontrolerów ruchu lotniczego

 

Autorzy: mgr Andrzej Najmiec, dr hab. Maria Widerszal-Bazyl, Centralny Instytut Ochrony Pracy

Źródło: „Bezpieczeństwo Pracy”, 2000, nr 2, s.  2-6

 

Psychologiczna analiza pracy kontrolerów ruchu lotniczego (Costa G., 1992; Hopkin D., 1995) do głównych przyczyn stresu — poza dużą odpowiedzialnością, koniecznością szybkiego przetwarzania danych, poważnymi konsekwencjami błędów — zalicza czynniki organizacyjne i społeczne. W tym zakresie wymienia się najczęściej: niejednoznaczny zakres obowiązków, trudne relacje z przełożonymi, brak kontroli nad rozwojem pracy, niskie wynagrodzenie, krytyczną opinię publiczną.

W celu sprawdzenia psychospołecznej specyfiki pracy polskich kontrolerów przeprowadzono badania, w których wzięło udział 27 osób (5 kobiet i 22 mężczyzn). Badani kontrolerzy byli przedstawicielami trzech rodzajów stanowisk pracy: kontroli obszaru (12 osób), kontroli zbliżania (9 osób) i kontroli lotniska (9 osób). Minimalny staż pracy badanych kontrolerów wynosił 2 lata, maksymalny - 26 lat. Średnia wieku - 37,5 lat.

Aby zdiagnozować czynniki stresorodne, wynikające z psychospołecznych warunków pracy, przeprowadzono badania w zakresie wymagań, kontroli i wsparcia społecznego w pracy krl. Taki zestaw zmiennych wynika z modelu stresu Roberta Karaska (por. Widerszal-Bazyl, 1997), według którego nasilenie stresu jest wypadkową tych trzech dymensji. Wysokie nasilenie stresu występuje w sytuacjach, gdzie wymagania w pracy są duże, a jednocześnie brakuje możliwości wpływu na sytuację pracy oraz wsparcia społecznego.

 

Do pomiaru tych właściwości pracy zastosowano kwestionariusze:

  1. Skalę Wymagań w Pracy do pomiaru spostrzeganej wielkości wymagań i stopnia ich uciążliwości (autorstwa Marii Widerszal-Bazyl).
  2. Skalę Kontroli w Pracy do pomiaru spostrzeganego zakresu kontroli oraz do badania, na ile dany zakres kontroli ułatwia, a na ile utrudnia pracę (autorstwa Marii Widerszal-Bazyl).
  3. Skalę Wsparcia Społecznego w Pracy do pomiaru spostrzeganego wsparcia społecznego w środowisku pracy (autorstwa Romana Cieślaka).

 

W artykule niniejszym przedstawione zostaną najważniejsze wyniki uzyskane w tych badaniach.

 

OCENA WYMAGAŃ

 

Zdaniem kontrolerów ruchu lotniczego, najwyższe wymagania stawia im praca w następujących zakresach.

•   W zakresie przetwarzania i przechowywania informacji

Praca ta wymaga dużej koncentracji uwagi [W nawiasach podane są wyniki średnie oceniane w skali pięciostopniowej, gdzie: 1 - oznacza minimalne nasilenie wymagań, 5 - oznacza maksymalne nasilenie wymagań.] (4,93), a także obciąża pamięć (4,67). Dla lepszego zobrazowania nasilenia wymagań w grupie krl, odpowiednie dane zestawiono z analogicznymi wynikami innych grup zawodowych (rys. 1). Pochodzą one z badań prowadzonych w Pracowni Psychologii Pracy Centralnego Instytutu Ochrony Pracy (Cieślak R., Widerszal-Bazyl M., 1998). Z zestawienia tego widać, że średnie wyniki w zakresie koncentracji uwagi są wysokie we wszystkich wymienionych grupach zawodowych, jednak w grupie krl osiągają niemal wartość maksymalną. W nieco mniejszym stopniu wymagana jest w pracy kontrolerów twórczość i pomysłowość (4,19).

 

Rys.1. Zestawienie wymagań koncentracji uwagi i wykorzystania pamięci w grupie krl i innych grup zawodowych

 

•  Krl ponoszą bardzo dużą odpowiedzialność za bezpieczeństwo innych ludzi (4,85) oraz za majątek trwały (4.23). Rys. 2 pokazuje, że odpowiedzialność za bezpieczeństwo innych ludzi bardzo odczuwają zarówno kontrolerzy, jak i przedstawiciele średniego personelu medycznego.

 

Rys. 2. Zastawienie wymagań związanych z odpowiedzialnością za majątek trwały i bezpieczeństwo ludzi w grupie krl i innych grup zawodowych

 

• Wysokie wymagania dotyczą również tempa i intensywności pracy. Przejawia się to w konieczności podejmowania szybkich i ryzykownych decyzji (4,81) oraz w wysokiej ocenie intensywności pracy (4,50). Mimo to, że praca kontrolerów ma na celu zmniejszenie ryzyka niebezpieczeństwa w przestrzeni powietrznej, to jednak z powodów losowych, takich jak: złe warunki atmosferyczne, awarie sprzętu lotniczego, błędy człowieka, są oni narażeni na częste wyprowadzanie „innych" z opresji.

•  Aby „wyprowadzanie z opresji" było optymalne i skuteczne od krl wymaga się wysokich kwalifikacji i stałego ich doskonalenia. Zarówno posiadanie dużego doświadczenia zawodowego (4.04), wysokich kwalifikacji (4.40). a także konieczność śledzenia literatury fachowej (4,30) ze stałym uczeniem się nowych rzeczy (4.38) ma powodować zmniejszenie do minimum wystąpienia sytuacji ryzykownych.

Do tej pory była mowa o tym. w jakich zakresach kontrolerzy uznają wymagania za szczególnie wysokie. Innym problemem jest pytanie, czy te wymagania są dla kontrolerów uciążliwe.

 

Uciążliwość wymagań

 

Za najbardziej obciążające uznali kontrolerzy wymagania wynikające z konfliktów międzyludzkich oraz konfliktów roli.

• W zakresie konfliktów międzyludzkich dla kontrolerów obciążające są wszystkie konflikty, bez względu na miejsce występowania — zarówno te między poszczególnymi strukturami organizacyjnymi: dyrekcją, kierownikami średniego szczebla, załogą (związkami zawodowymi), jak i w bezpośrednim otoczeniu pracy.

• Do grupy właściwości określonej konfliktem roli zaliczają się takie cechy pracy, jak: konieczność robienia rzeczy, które powinny być robione inaczej, konieczność spełniania sprzecznych wymagań, konieczność łamania przepisów oraz sprzeczność interesów między działem a innymi jednostkami firmy.

 

Konfliktowość ' opisywana w obu tych grupach mimo umiarkowanego stopnia występowania jest odbierana przez krl jako „nie odpowiadająca im" (wyniki w przedziałach od 1.93 do 2,74).


Ciekawe, że kontrolerzy nie oceniają pracy o dużym poziomie wymagań jako uciążliwej i obciążającej; np. wymagań związanych ze zdobywaniem i podnoszeniem kwalifikacji, mimo iż są oceniane jako wysokie, nie odczuwają oni jako obciążające. Nie skarżą się również na wymagania dotyczące koncentracji uwagi, wykorzystania pamięci czy odpowiedzialności, choć — jak pamiętamy — praca kontrolerów stawia duże wymagania w tym względzie.

Jest to prawdopodobnie spowodowane tym. że lata szkoleń i kursów przygotowujących do samodzielnego wykonywania czynności operacyjnych poświęcone były właśnie treningowi, tych właśnie predyspozycji i zdolności, a więc analizie informacji, podejmowaniu decyzji, koncentracji i podzielności uwagi. Natomiast krl w mniejszym stopniu są przygotowywani w zakresie odporności na konflikty międzyludzkie lub problemy organizacyjne.

 

OCENA KONTROLI

 

Analiza wyników pozwoliła uporządkować aspekty pracy poczynając od tych, na które kontrolerzy mają najmniejszy wpływ (najniższą kontrolę) do tych. na który mają największy wpływ (najwyższą kontrolę). Wynika z niej jednoznacznie, że kontrolerzy ruchu lotniczego mają pełną jasność w zakresie celów i procesów pracy.

Analizując szczegółowo poszczególne pytania, największą jasność kontrolerzy mają co do celu swej pracy, oczekiwanych wyników, obowiązków i odpowiedzialności oraz planowania dnia pracy.


W zakresie wykonywania zadań kontrolerzy ruchu lotniczego mają pewność co do podziału czasu na poszczególne zadania oraz doboru właściwych metod stosowanych do wykonywania zadań. Wiadoma jest również skuteczność podejmowanych działań. Wyniki dotyczące największego wpływu — największej kontroli prezentuje tab. 1.

 

Tabela 1

ZAKRESY PRACY. W KTÓRYCH KRL MAJĄ NAJWIĘKSZĄ KONTROLĘ
                                     

Zakres

Aspekty pracy

Średni zakres kontroli*1

Odch. std.

 

Cele i procesy pracy

 

 

 

 

Cel pracy

4.96

.19

Oczekiwane wyniki pracy

4.74

.53

Zakres obowiązków i odpowiedzialności

4.56

.58

Planowanie dnia pracy

4.44

.64

Wykonywane

zadania

 

 

Podział czasu na poszczególne zadania

4.56

.58

Skuteczność podejmowanych działań

4.54

.51

Dobór właściwych metod

4.42

.50

Znajomość najlepszych sposobów realizacji zadań

4.42

.50

 

*' skala odpowiedzi 1-5

 

Duży zakres wpływu na wymienione zadania pozwala wytłumaczyć, dlaczego wymagania dotyczące odpowiedzialności za bezpieczeństwo ludzi, koncentracji uwagi, podejmowania szybkich i ryzykownych decyzji, konsekwencji zaniedbań (mimo dużego nasilenia) nic są tak bardzo uciążliwe. Często przyjmuje się, że wpływ na sytuację i warunki w pracy pozwalają zmniejszyć obciążenie spowodowane wysokimi wymaganiami. W tym przypadku zasada ta wydaje się być potwierdzona. Jasność procedur pracy i celów zmniejsza obciążenie spowodowane wymaganiami w wymienionych zakresach.

Potwierdzeniem tego może być analiza zakresów pracy, w których pracownicy mają najmniejszy wpływ (najmniejszą kontrolę). Dotyczy to zwłaszcza podejmowania decyzji dotyczących ich instytucji oraz otrzymywania informacji o ważnych wydarzeniach dla firmy. Mają oni również niewielki wpływ na dobór współpracowników oraz mały wpływ na kształtowanie fizycznych warunków pracy, jak i pozyskiwanie środków finansowych. Część z tych właściwości pracy jest związana ze specyfiką pracy kontrolerów (np. brak możliwości doboru podwładnych), inne zaś mogą wynikać z warunków organizacyjnych i mogą podlegać modyfikacji (np. informowanie o wydarzeniach w instytucji pracy). W tab. 2 podano, w jakich zakresach kontrola w pracy krl była najniższa.


Tabela 2

ZAKRESY PRACY W KTÓRYCH KRL MAJĄ NAJMNIEJSZĄ KONTROLĘ  
                                  

Zakres

Aspekty pracy

Średni zakres kontroli*1

Odch. std.

Możliwość uczestniczenia w życiu instytucji

Podejmowanie decyzji dotyczących instytucji

1.44

.64

 

Otrzymywanie informacji o ważniejszych wydarzeniach w instytucji

2.15

.95

Współpracownicy

Dobór współpracowników

1.50

.81

 

Dobór odpowiednich podwładnych

1.67

.86

Materialne i finansowe aspekty pracy

Pozyskiwanie środków finansowych

1.75

.97

 

Kształtowanie fizycznych warunków pracy

2.04

.81

 

*1 skala odpowiedzi 1 - 5          

                           

Zakres kontroli a ocena uciążliwości

Najbardziej obciąża pracowników brak możliwości doboru podwładnych, co nie zawsze jest możliwe ze względów organizacyjnych. Równie obciążający jest brak konsultacji przed wprowadzaniem zmian, brak możliwości uczestniczenia w podejmowaniu decyzji dotyczących całej instytucji, jak i brak informacji o ważniejszych wydarzeniach dotyczących instytucji. Podsumowując można powiedzieć, że kontrolerzy odczuwają największą uciążliwość z powodu małej możliwości uczestniczenia w życiu instytucji. Wyniki dla wymienionych zakresów prezentuje tab. 3.

Tabela 3

WŁAŚCIWOŚCI PRACY, W KTÓRYCH KRIL ODCZUWAJĄ NAJWIĘKSZE OBCIĄŻENIE Z POWODU AKTUALNEGO ZAKRESU KONTROLI

Aspekty pracy

Średni zakres kontroli*1

Odch. std.

Brak możliwości doboru podwładnych

2,05

.39

Brak konsultacji przed wprowadzaniem zmian

2,20

.91

Brak możliwości uczestniczenia w podejmowaniu decyzji dotyczących całej instytucji

2,23

.71

Brak informacji o ważniejszych wydarzeniach dotyczących instytucji

2.23

.76

 

*1 Skala ocen: 1 bardzo obciąża, 2 - obciąża, 3 - jest mi obojętne, 4 - ułatwia pracę, 5 - bardzo ułatwia

 

Pozytywnie oceniane są właściwości dotyczące sposobów realizacji zadań oraz jasności celów i skuteczności działań. Ponadto pozytywnie oceniają umożliwienie im samodzielności podejmowania decyzji dotyczących czasu, kolejności i sposobu wykonywania zadań. Bardzo ważne z punktu skutecznego i bezpiecznego wykonywania zadań jest to, że jasność w zakresie obowiązków i zakresów odpowiedzialności ułatwia pracę kontrolerów. Właściwości pracy ułatwiające wykonywanie ich zadań wraz ze średnimi wynikami przedstawione są w tab. 4.

 

Tabela 4

WŁAŚCIWOŚCI PRACY. W KTÓRYCH KRI. ODCZUWAJĄ NAJMNIEJSZE OBCIĄŻENIE Z POWODU AKTUALNEGO ZAKRESU KONTROLI

Aspekty pracy

Średni zakres kontroli*1

Odch. std.

Cel pracy

4.15

.46

Skuteczność podejmowanych działań

4.12

.44

Dobór właściwych metod

4.04

.54

Samodzielność co do czasu wykonywania zadań

3.96

.81

Samodzielność co do kolejności wykonywania zadań

3.96

.60

Samodzielność co do sposobu wykonywania zadań

3.77

.76

Jasność w zakresie obowiązków i zakresów odpowiedzialności

3.96

.66

 

*1 Skala ocen: 1 bardzo obciąża, 2 - obciąża, 3 - jest mi obojętne, 4 - ułatwia pracę, 5 - bardzo ułatwia

 

Jak widzimy z zestawienia w dwóch ostatnich tabelach, dla kontrolerów obciążające są te aspekty pracy, nad którymi nie mają kontroli lub mają ją w ograniczonym stopniu. Jest to charakterystyczne nie tylko dla kontrolerów ruchu lotniczego, ale również dla innych grup zawodowych.

 

OCENA WSPARCIA SPOŁECZNEGO

 

Trzecią zmienną, kontrolowaną w psychospołecznych badaniach kontrolerów ruchu lotniczego było spostrzegane wsparcie społeczne w środowisku pracy. Poziom spostrzeganego wsparcia społecznego kształtował się na poziomie średnim lub małym. Średni poziom wsparcia w całej grupie wynosił 2,77 (w skali 1-5).

Skala Wsparcia Społecznego w Pracy pozwala na wyróżnienie wsparcia pochodzącego od przełożonych i od współpracowników. Kontrolerzy są bardziej wspierani przez współpracowników (3,07) niż przełożonych (2,49), ale jak pokazuje rys. 3, jest to typowe również dla innych grup zawodowych. W trakcie analizy nie stwierdzono jednak, czy różnice są istotne statystycznie. Dlatego można jedynie szacować wartości średnie.

 

* * *

 Przeprowadzone badania wskazują, że w subiektywnej ocenie kontrolerów ruchu lotniczego największe wymagania im stawiane dotyczą:

 

  • koncentracji uwagi, pamięci, a także pomysłowości i konieczności rozwiązywanie problemów intelektualnych,
  • tempa i intensywności pracy,
  • odpowiedzialności za bezpieczeństwo ludzi,
  • wysokich kwalifikacji i stałego ich doskonalenia.

 

Te wysokie wymagania są w pełni akceptowane przez kontrolerów ruchu lotniczego.

 

Natomiast najbardziej krytycznie oceniają oni wymagania wynikające z konieczności radzenia sobie z konfliktami w miejscu pracy, zarówno konfliktami roli, jak i konfliktami międzyludzkimi. Konflikty te oceniane są jako uciążliwe, mimo że występują w stopniu umiarkowanym lub niewielkim.


Innym ważnym wymiarem psychospołecznych warunków pracy jest możliwość oddziaływania na proces i środowisko pracy, czyli kontrola. Kontrolerzy mają największą tzw. kontrolę poznawczą, tzn. mają poczucie, że wiedzą jakie są: cele ich pracy, oczekiwane wyniki, zakresy obowiązków oraz w jaki sposób realizować zadania. Natomiast najniższe możliwości kontroli związane są z możliwościami doboru współpracowników i podwładnych, uczestniczenia w życiu instytucji oraz wpływem na materialne i finansowe aspekty pracy.


Ograniczenie kontroli w wymienianych zakresach jest źródłem znacznego obciążenia psychicznego. Jako szczególnie uciążliwe są oceniane: mała możliwość uczestniczenia w życiu instytucji, niewielka możliwość pozyskiwania środków finansowych, jak też mały wpływ na materialne aspekty pracy.

Wsparcie społeczne może ograniczyć możliwość wystąpienia stresu, a więc może wpływać na zdrowie pracowników. Specyfikę pracy kontrolerów w tym zakresie najlepiej pokazuje zestawienie wartości spostrzeganego wsparcia społecznego z innymi grupami zawodowymi (rys. 3).

 

Rys. 3. Średnie wyniki w zakresie wsparcia społecznego z podziałem na źródła wsparcia dla krl i porównawczych grup zawodowych

 

Wszystkie wskaźniki wsparcia mają szacunkowo mniejsze wartości średnie niż w grupach porównawczych. Wynika to częściowo z konieczności pracy indywidualnej kontrolerów oraz charakteru podejmowanych zadań (konieczność samodzielnego podejmowania decyzji, stosowanie ścisłych procedur postępowania). Kontrolerzy ruchu lotniczego przez większość czasu przebywają ze współpracownikami, rzadziej z przełożonymi. Mniejsze wsparcie społeczne od przełożonych może wynikać właśnie z tego powodu. Można przypuszczać, że mniejsza możliwość udzielania wsparcia społecznego może być przyczyną dodatkowego obciążenia, ale również może być przez niektórych traktowana jako czynnik sprzyjający pracy samodzielnej.

 

Opisane badania pokazują, że w pracy kontrolerów ruchu lotniczego, oprócz warunków technicznych, indywidualnego przygotowania kontrolerów, równie ważne są odpowiednie warunki psychospołeczne. Organizacja pracy i wzajemne relacje między pracownikami mogą mieć równie duży wpływ na pracę kontrolerów, a tym samym na nasze bezpieczeństwo.

 

PIŚMIENNICTWO

 

[1] Cieślak R.. Widerszal-Bazyl M.: Polska adaptacja kwestionariusza umożliwiającego monitoring psychospołecznych warunków pracy. Raport CIOP(SPR 04.10.31), 1998

[2] Najmiec A.: Kontrola ruchu lotniczego — gra o bezpieczeństwo. Bezpieczeństwo Pracy nr 3, 1999

[3] Costa G.: Evaluation of workload in air traffic- controllers. Ergonomics 36 (9), 1111-1120, 1993

[4] Costa G.: Occupational stress and stress prevention in ATC. Working Paper International Labour Office, Geneva, 1995

[5] Hopkin David V.: Human Factors in Air Traffic Control. Taylor&Francis, 1995

[6] Widerszal-Bazyl M.: Stresory psychospołeczne w miejscu pracy (rozdział w:) Koradecka D. (pod red.): Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, wyd. CIOP. s. 165-191, Warszawa 1997

[7] Widerszal-Bazyl M„ Cieślak R.. Najmiec A.: Psychospołeczne właściwości pracy zawodowej, zmienne osobnicze a stres psychologiczny i dolegliwości zdrowotne. Raport wewnętrzny CIOP, 1994

 

W numerze 3/1999 Bezpieczeństwa Pracy w artykule pt. „Kontrola ruchu lotniczego — gra o bezpieczeństwo " przedstawiono tam specyfikę organizacyjną pracy krl oraz ogólną charakterystykę czynników obciążających.

Autorzy badań dziękują Agencji Ruchu Lotniczego, Związkowi Zawodowemu Kontrolerów Ruchu Lotniczego oraz wszystkim kontrolerom biorącym udział w badaniach za pomoc w ich sprawnym przeprowadzeniu.